Christendom en antisemitisme

Wat zou het mooi zijn om hier vanuit de Commissie Doopsgezinden-Jodendom voluit te kunnen schrijven over de grote rijkdom van het Jodendom in al haar facetten en te vertellen hoe boeiend en vreugdevol het is om kennis te nemen van die rijkdom. Toch moet het hier gaan over antisemitisme.

Wanneer je nooit een Jood ontmoet, niets afweet van het joodse leven vandaag de dag, als je je weinig betrokken voelt bij het Jodendom in het algemeen, en in de kerk vooral hoort preken uit het Tweede Testament, dan vraag je je misschien af: wat moet ik met informatie over antisemitisme?
Het raakt je niet en je denkt er verder ook niet over na. Maar daar zit wel meteen het probleem. Want antisemitisme is er wel degelijk, vaak verstopt achter linkse of rechtse opvattingen over Israël en wellicht zelfs in je eigen opvattingen, in je kijken naar Joden, naar Israël, naar de politiek van Israël, naar de conflicten in het Midden Oosten. Je bent je er misschien niet van bewust, want het kijken naar en denken over Joden drukt zich vaak uit in een bepaalde stereotypische beeldvorming van de Joden. Het gaat meestal om een bepaalde stellingname en toonzetting in kwaliteitskranten, die je als goede burger onwillekeurig overneemt en waar je verder niet bij stilstaat. Maar ben je zelf joods en zou iemand je vragen of je weleens te maken hebt gehad met antisemitisme dan is de kans groot dat je dat moet bevestigen. Zeker wanneer je met een keppeltje over straat zou lopen of zichtbaar een sieraad in de vorm van een davidster of chai (Hebr. voor leven) draagt. Dan zou je er op wijzen dat joodse gebouwen en synagogen nog altijd bewaakt worden, in Nederland en overal elders in Europa. En dat dit heel raar en verontrustend is. Daarom dus aandacht voor antisemitisme, in de hoop dat we ons ervan bewust worden en het herkennen.

Geschiedenis van antisemitisme
Antisemitisme is een complex begrip. Het is van alle tijden maar bovenal is het gekoppeld aan het christendom en aan de westerse samenleving. Hoewel ook voor de opkomst van het christendom al anti-joods denken en handelen bestond. Bijvoorbeeld ten tijde van de Romeinse overheersing in het Midden Oosten. De toenmalige joodse minderheden werden als lastige en opstandige groeperingen beschouwd en als zodanig veroordeeld en beperkt in hun maatschappelijke en religieuze vrijheid. Echter, met de institutionalisering van de kerk in de eerste eeuwen zette de kerk zich af tegen de synagoge en kregen joodse gemeenschappen te maken met geweld.  De eerste Kruistochten in de 11de eeuw zijn berucht vanwege het uitmoorden van joodse gemeenschappen in het Rijnland, op weg naar het Heilige Land. Het beeld is niet eenduidig, want in de geschiedenis van de kerk zijn er ook altijd pausen en kerkvaders geweest die geprotesteerd hebben tegen gewelduitbarstingen tegen Joden. Luther en de Reformatie waren echter doortrokken van anti-joodse sentimenten.
In zijn in 2017 verschenen boek Christendom en antisemitisme, tweeduizend jaar confrontatie gaat historicus Bart Wallet in op de relatie tussen Joden en Christenen en de houding van de kerk ten opzichte van synagoge en Jodendom. Ook hij geeft aan dat het anti-joodse denken en handelen oude papieren heeft, maar dat het antisemitisme een beweging is die pas opkwam in de tweede helft van de 19de eeuw. Dan ontstaat volgens hem het antisemitisme als racistische, politieke anti-joodse ideologie. In die periode kwamen meerdere politieke ideologieën op. De liberalen kozen voor de vrijheid van het individu, de socialisten richtten zich vooral op de emancipatie van de arbeiders en de antisemieten zochten daarbij hun heil in een van het Jodendom gezuiverd Europa, dus in een racistische, politieke anti-joodse ideologie.
In Nederland werd dit als onbeschaafd en onchristelijk afgekeurd en hier kreeg deze ideologie nauwelijks voet aan de grond. In Duitsland daarentegen werd het de kern van de nationaal socialistische ideologie.

Groei antisemitisme
Wallet onderscheidt drie soorten antisemitisme, namelijk religieus antisemitisme, sociaal antisemitisme en politiek antisemitisme. Religieus antisemitisme is Jodenhaat op basis van religieuze vooronderstellingen en vooroordelen. Sociaal antisemitisme betreft uitingen van negatieve stereotypering van Joden en het op basis daarvan uitsluiten van Joden uit delen van de samenleving. Politiek antisemitisme is het actief bestrijden van Joden door de overheid, door het beperken van hun rechten en in het uiterste geval door ze te doen laten verdwijnen.
Deze laatste vorm van Jodenhaat was na de Sjoa jarenlang een groot taboe, zowel in de samenleving als in de politiek. Helaas zien we de laatste jaren juist deze vorm van Jodenhaat terugkeren, zowel in Nederland als Europa, maar ook wereldwijd. Het is openlijker, gewelddadiger, vooral via internet en sociale media, en komt zowel bij links als rechts voor. In 2018 ontstond discussie binnen de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) om de clausule ‘onopgeefbare verbondenheid met Israël’ uit haar kerkorde te schrappen. Dit tekent de veranderende houding van de kerken ten aanzien van Israël en Jodendom. De steun vanuit de kerken, met name ook van doopsgezinden voor de ronduit antisemitische Palestijnse wereldwijd gesteunde beweging van Boycott, Divestment and Sanctions (BDS) is eveneens een teken van die veranderende houding.

Dialoog Joden-Christenen
Toen de jonge Duitse Lutherse theologiestudent Friedrich Wilhelm Marquardt kort na  de Tweede Wereldoorlog Nederland bezocht voor een conferentie, kwam hij aan tafel te zitten bij enkele Joden. Dit was voor hem, samen met het als elfjarig jongetje getuige zijn van de Kristallnacht, een ervaring van grote betekenis voor zijn ontwikkeling als naoorlogs theoloog. Hij was een van de eerste christelijke theologen die het belang in zag van het ‘aan de voeten van de rabbijnen’ gaan zitten. Voor de oorlog was het o.a. de theoloog K.H. Miskotte die benadrukte dat de theologie niet om het Jodendom heen kan. Na de oorlog kwam in de kerken in Nederland een beweging op gang van christenen die zich verdiepten in de joodse wortels van hun geloof en die de dialoog aangingen met Joden. Het altijd latent aanwezige antisemitisme in de samenleving is hierdoor niet verdwenen, maar het bood wel mogelijkheden zich er beter tegen te verweren en er voor te waken, ook vanuit de kerken.
De Commissie Doopsgezinden-Jodendom ziet het als opdracht het ‘lernen’ te stimuleren, om waakzaam te blijven en verweer te bevorderen tegen elke vorm van  antisemitisme.

Tea G. Rienksma

Bart Wallet, Christendom en antisemitisme. Tweeduizend jaar confrontatie.
Boekencentrum Utrecht en Museum Sjoel Elburg, 2017. ISBN 978 90 239 51971