Onder de titel Sara en Maria, vrouwen in synagoge en kerk, verscheen in 1987 een bundel artikelen van de hand van een aantal joodse en christelijke vrouwen. Het vijfde deel van een serie publicaties van het OJEC (Overleg Orgaan Joden en Christenen, opgericht in 1981 door joden en christenen), uitgegeven door Kok-Kampen.
De schrijfsters waren allen betrokken bij de bloeiende vrouwenbeweging en waren als feministische vrouwen vooraanstaand in het denken over de positie van vrouwen binnen de joodse en de christelijke tradities. Vanuit de joodse traditie schreven Judith Frishman, Nachamah Mayer en Beatrice Jongkind een bijdrage. Maria de Groot, Maria ter Steeg en Hanneke van der Sluis schreven vanuit hun christelijke achtergrond mee.
Aanleiding voor de uitgave van dit 5e OJEC deel was de zorg van een aantal joodse feministen over het verschijnsel anti-judaïsme in het theologiseren van christelijke feministische theologes. In de jaren zestig van de vorige eeuw was in de Verenigde Staten een ontwikkeling op gang gekomen van feministische theologen die het traditionele, door mannen gedomineerde denken over bijbel en theologie openbraken en daarmee het traditionele denken over positie en rol van vrouwen in de heersende theologie ter discussie stelden. In dit verband kunnen genoemd worden Mary Daly, Elisabeth Schüssler-Fiorenza, Letty M. Russell, Phyllis Trible, Rosemary Radford Ruether en vele anderen.
In Nederland waren het allereerst de theologen Trudy Klijn (werkzaam bij de toenmalige IKON) en Maria de Groot (destijds een van de pastores van de Basisbeweging de Ecclesia in Den Haag) die deze nieuwe ontwikkeling oppakten en erover schreven. Het bevrijdende woord, Maria, het vrouwelijke gezicht van de kerk, De vrouw bij de bron, Voorbij God de Vader, titels van boeken door vrouwen geschreven, die een geheel nieuwe manier van bijbel lezen en theologisch denken weergaven. Ook in Nederland ontstond een nieuwe beweging van feministische theologen. Kerkelijk betrokken en actieve vrouwen richten vrouw en geloofgroepen op; aan de universiteiten werden colleges feministische theologie gedoceerd, door het hele land werden cursussen gegeven en studiedagen georganiseerd.
Vanaf 1977 was ik werkzaam als cursusleidster op het vormingscentrum Kerk en Wereld in Driebergen. Inmiddels was ik zelf persoonlijk betrokken geraakt bij de feministische theologie en kreeg de mogelijkheid om cursussen voor vrouwen te organiseren op Kerk en Wereld. Heel veel vrouwen wisten de weg te vinden naar deze cursussen en feministische theologen werden uitgenodigd voor lezingen en lessen, Fokkelien van Dijk, Catharina J.M. Halkes, Maria de Groot, Marieke van Baest en vele anderen. Mijn toenmalige collega Ineke van Keulen kwam in contact met joodse vrouwen en zij maakten ons bewust van het gevaar van anti-judaïsme in o.a. onze feministische manier van bijbel verhalen lezen. Immers, het zich afzetten tegen de traditionele visie op bijbelse vrouwen in verhalen uit Eerste en Tweede Testament leidde in een aantal gevallen tot het ‘verheerlijken’ van de wijze waarop Jezus vrouwen als volwaardig zag.
Zo werd het boek van de Duitse theologe Elisabeth Moltmann-Wendel, Ein eigener Mensch werden, Frauen um Jesus (1980) door de Nederlandse uitgever vertaald als Bij Jezus tellen vrouwen mee. Een titel die bij eerste aanschouwing de gedachte kan oproepen dat vrouwen voor die tijd, dus vrouwen in de joodse traditie van Jezus tijd niet meetelden. Terwijl de schrijfster dit absoluut niet bedoelde in haar genuanceerde en bevrijdende interpretatie van bijbel verhalen rond vrouwen uit Eerste en Tweede Testament. Inmiddels weten we echter dat taal werkelijkheid schept.
Op Kerk en Wereld leidde een en ander ertoe dat Ineke van Keulen cursussen ging organiseren voor zowel christelijke als joodse vrouwen. Het werden leerhuizen, waarbij de christelijke vrouwen leerden van de joodse vrouwen en hun ogen geopend werden voor de rijke traditie van vrouwen binnen het Jodendom. Deze ontmoetingen op Kerk en Wereld resulteerden uiteindelijk in de zgn. Tamargroep, een groep van joodse en christelijke vrouwen die regelmatig bijeen kwam in Amsterdam en met elkaar teksten uit Tora en Nieuwe Testament bespraken. Een van de drijvende krachten van deze groep was Bloeme Evers-Emden (1926-2016), zelf orthodox joods en een strijdbare feministe. De groep heeft meer dan twintig jaar bestaan.
Zoals we niet kunnen spreken van de positie van de vrouw binnen het christendom, zo kunnen we ook niet spreken over de positie van de vrouw binnen het Jodendom. Immers, het religieuze Jodendom bestaat niet. Er bestaan talloze stromingen, bewegingen, richtingen, waarbij de meest bekende is het orthodoxe Jodendom dat we vooral kennen uit boeken, films, beelden van de ultra orthodoxe wijk Mea Shearim in Jerusalem. Het bekende beeld van de mannen beneden in de sjoel bezig met de dienst, de vrouwen boven achter een hek of gordijn, kletsend en in en uit lopend. En veel heen en weer rennende kinderen. Bovendien is het joodse leven in bijvoorbeeld de VS of in Israël totaal anders dan in Europa, waar nog altijd het grote trauma en verdriet van de Sjoa een grote rol speelt in hoe joden hun joods zijn beleven en ervaren. Toch hebben alle stromingen, richtingen en bewegingen een gezamenlijke noemer, dat is de Tora, de weg ten leven. De vijf boeken van Mozes, waar geen tittel noch jota aan veranderd wordt of kan worden. Wel is in de loop der eeuwen een bibliotheek aan Talmoedische commentaren en interpretaties ontstaan en worden nog steeds commentaren geschreven.
Nechama Mayer, orthodox joods, geeft in haar bijdrage aan de bundel Sara en Maria een boeiend en genuanceerd beeld van een orthodox levende vrouw in een kleine Joodse gemeenschap in Nederland. Zij geeft aan dat in het orthodoxe Jodendom de rol van de vrouw in de synagoge passief is, maar dat zij in huis het middelpunt is. Daar ligt haar taak, die er vooral uit bestaat de joodse waarden en leefregels te behoeden. Op vrijdagavond steekt zij de sjabbatkaarsen aan en ze waakt over de kasjroetregels. Toch hebben binnen de orthodoxie ook altijd geleerde vrouwen hun bijdrage kunnen leveren aan Talmoed- en Torastudie. Een van de bekendste geleerde en orthodox levende vrouwen (in Israël) was Nachama Leibowitz (1905-1997).
Met de opkomst van het liberale Jodendom sinds de 19e eeuw is ook het denken over de positie van vrouwen veranderd. In de Verenigde Staten is het vooral Judith Plaskow geweest die het feministisch denken over vrouwen binnen het Jodendom heeft ontwikkeld. In Nederland o.a. door Judith Frishman geïntroduceerd. In de meeste liberale gemeenten, ook in Nederland, tellen vrouwen mee als het gaat om minjam*, worden vrouwen opgeroepen om uit de Tora te lezen en dragen vrouwen een tallit*. Inmiddels zijn er wereldwijd, ook in Nederland vrouwelijke rabbijnen. In het orthodoxe Jodendom is dit alles nog lang niet aan de orde, hoewel er toch ook hier ontwikkelingen zijn.
* minjam (Hebr.): vereiste van minimaal 10 volwassen joden voor het uitvoeren van bepaalde godsdienstige handelingen
* tallit: gebedsmantel
Tea G. Rienksma
Sara en Maria, Vrouwen in synagoge en kerk. Ojec-serie 5, 1987
Elisabeth Moltmann-Wendel, Ein eigener Mensch werden. Frauen um Jesus,1980.
Judith Plaskow, Terug naar de Sinaï. Het Jodendom vanuit feministisch perspectief, 1992.
